Ilu faraonów znał Mojżesz? Cz.1

Mojżesz to autor Tory – pierwszych czterech ksiąg Starego Testamentu, ten, którego Bóg użył, by wyprowadził Izraelitów z Egiptu.
Czy jest faktycznie autorem całej Tory, postacią historyczną i czy niewola egipska miała miejsce, toczy się od około 150 lat dyskusja nazywana naukową, którą nazwałabym raczej światopoglądową. Każdy ma prawo do swojego zdania, budowania własnej interpretacji, tworzenia teorii i hipotez. Źle się jednak dzieje, gdy stają się one dogmatami, a te funkcjonują nie tylko w religii, ale i nauce.

Mojżesz to postać znana z Biblii, wrosła w tradycję trzech wielkich religii, kulturę. Źródłem informacji o nim jest Biblia. O Mojżeszu powstały jednak przez ponad trzy tysiące lat przekazy, którym blisko do legend i mitów.
Czasem barwnych a czasem dziwacznych jak owe nieszczęsne rogi na głowie, z którymi jest przedstawiany na wielu posągach i obrazach. Te rogi to owoc pracy „naukowej”, tłumaczenia tekstu Pisma, a dokładnie Księgi Wyjścia 34,29 przez Hieronima, który z hebrajskiego opisu, że twarz Mojżesza promieniała, zrobił go rogatym. Wszystko przez słabą znajomość hebrajskiego. Tam samogłoski nie były zapisywane więc czytanie i pisanie wymagało i wymaga dobrej znajomości języka.
Wulgata, Hieronimowe tłumaczenie Biblii na łacinę z przełomu IV i V wieku, stało się jednak na długo podstawą kolejnych tłumaczeń i tak rogaty Mojżesz zagościł nawet u Michała Anioła jako rzeźba zdobiąca nagrobek papieża Juliusza II.

 

 

 

Oto tłumaczenie tego fragmentu Księgi Wyjścia zrobione przez Jakuba Wujka na polski owocu z Hieronimowej pracy:

 

„A gdy schodził Mojżesz z góry Synaj, trzymał dwie tablice świadectwa, a nie wiedział, że twarz jego rogata była z społeczności mowy Pańskiej”.

 

A tak brzmi ten (plus minus) tekst w tłumaczeniu z hebrajskiego w każdej innej Biblii:

 

„Gdy Mojżesz zstępował z góry Synaj z dwiema tablicami Świadectwa w ręku, nie wiedział, że skóra na jego twarzy promieniała na skutek rozmowy z Panem”.

 

Dałam przykład z rogami Mojżesza, bo trafiłam kilka razy na dziwaczne teorie jakiż to mają one ukryty sens i znaczenie, a to tylko owoc błędu tłumacza.

Zacznę od podstawowego źródła informacji o Mojżeszu – Biblii

 

Jego rodzicami byli Amram i Jokebed. Wiadomo o nich, że byli potomkami Lewiego. Jest jeden problem z nimi związany a zwłaszcza z matką – jej wiek. Pojawia się on wtedy, gdy ktoś chce czytać literalnie ten werset:

 

„Żona Amrama nazywała się Jokebed, a była córką Lewiego, urodzona w Egipcie. Z niej urodzili się Amramowi Aaron i Mojżesz oraz ich siostra Miriam”. Liczb 26:59

 

Czasem podpierając się kolejnym:

 

„Oto imiona synów Lewiego z ich rodzinami: Gerszon, Kehat i Merari. Lat życia Lewiego było sto trzydzieści siedem. Synowie Gerszona: Libni i Szimei, według ich rodzin. Synowie Kehata: Amram i Jishar, Chebron i Uzzjel. Lat życia Kehata było sto trzydzieści trzy. Synowie Merariego: Machli i Muszi. Oto rodziny Lewiego według ich rodowodów. Amram wziął za żonę ciotkę swoją, Jokebed, która mu urodziła Aarona i Mojżesza. Lat życia Amrama było sto trzydzieści siedem”. Wyjścia 6;16-21

 

Czytanie rodowodów, zwłaszcza tych starożytnych z Bliskiego Wschodu może spowodować zakłopotanie. Ktoś nazwany synem jest nim niekoniecznie, bo może być wnukiem, a nawet tylko członkiem rodu urodzonym wiele pokoleń po wymienionym w rodowodzie „ojcu”.
Dobrym przykładem jest tu Abraham i słowa Jana Chrzciciela z Mateusza 3;7-9

 

„A gdy widział, że przychodzi do chrztu wielu spośród faryzeuszów i saduceuszów, mówił im: Plemię żmijowe, kto wam pokazał, jak uciec przed nadchodzącym gniewem? Wydajcie więc godny owoc nawrócenia, a nie myślcie, że możecie sobie mówić: Abrahama mamy za ojca, bo powiadam wam, że z tych kamieni może Bóg wzbudzić dzieci Abrahamowi”.

 

Rodzice Mojżesza byli po prostu z pokolenia Lewiego, o czym mówi ten werset:

 

„Pewien człowiek z pokolenia Lewiego przyszedł, aby wziąć za żonę jedną z kobiet z tegoż pokolenia. Ta kobieta poczęła i urodziła syna, a widząc, że jest piękny, ukrywała go przez trzy miesiące”. Wyjścia 2;1-2

 

Literalne czytanie rodowodów w tym wypadku spowodowało powstanie nauki jakoby okres niewoli egipskiej nie trwał zapowiedziane cztery wieki a jedynie dwa. Jakoś trzeba było naciągnąć długość życia matki i dziadka, Mojżesza do możliwych do akceptacji. Powoduje to podważenie zapowiedzi niewoli danej Abrahamowi i komplikuje rozumienie tekstu Biblii, podważa jego wiarygodność.

 

„I wtedy to Pan rzekł do Abrama: Wiedz o tym dobrze, iż twoi potomkowie będą przebywać jako przybysze w kraju, który nie będzie ich krajem, i przez czterysta lat będą tam ciemiężeni jako niewolnicy”. Rodzaju 15,13-14

 

„A czas pobytu Izraelitów w Egipcie trwał czterysta trzydzieści lat”. Wyjścia 12,40

 

By wybrnąć z tego problemu namieszano jeszcze bardziej i czasem spotkasz się z dziwacznym tłumaczeniem, że okres niewoli jest liczony od dnia, gdy Ismael szydził z małego Izaaka.

 

„A gdy dziecię podrosło i zostało odstawione od piersi, Abraham wyprawił wielką ucztę w dniu odstawienia Izaaka. A gdy Sara ujrzała, że syn Hagar, Egipcjanki, którego ta urodziła Abrahamowi, szydzi z jej syna Izaaka”. Rodzaju 21;8-9

 

Dziecięce szydzenie nazwać niewolą to przeinaczenie tekstu. Podważanie wiarygodności Biblii zadziwiająco często jest przytaczaniem rzekomych sprzeczności w jej tekście, będących jednak tylko owocem pomysłów jego interpretacji przez teologów i rabinów. Dlatego warto zawsze sprawdzać źródło a w tym wypadku tekst Biblii, czy naprawdę jest tam to, o czym mówi teolog, uczony, bloger czy inny apologeta, kimkolwiek by był.

 

Szczegółowo jak wyłuskać lata, w których Mojżesz przyszedł na świat, uciekł z Egiptu, wrócił i wyprowadził Izraelitów napisałam w Kiedy żył Mojżesz?

W dużym skrócie wszystko da się oprzeć na wersecie z 2 Księgi Królewskiej.

 

„W roku czterysta osiemdziesiątym po wyjściu Izraelitów z ziemi egipskiej, w miesiącu Ziw, to jest drugim, czwartego roku panowania nad Izraelem Salomona rozpoczął on budowę domu dla Pana”. 2 Księga Królewska 6,1

 

Na podstawie tego fragmentu tekstu wiemy, koło którego roku miało mieć miejsce spektakularne wyjście Izraelitów z Egiptu: 983 + 480 = 1463/1443.
Podawany jako początek budowy bywa też rok 967 p.n.e., a to daje nam 967 +480 = 1447/1427. Warto pamiętać o tych datach z uwzględnieniem +/- około 20 lat – dlaczego tak zerknij do Kiedy zył Mojżesz. Podobnie zresztą ma się sytuacja z latami panowania władców Egiptu. Dlatego ważne jest, by nie tylko ramy czasowe pasowały do tezy, ale i wydarzenia.

 

 

Daty panowania władców Egiptu

 

 

Teraz przyjrzymy się dokładności, jaką daje nam datowanie panowania faraonów.  Interesuje nas przedział między 1503 rokiem p.n.e. a 1423 rokiem p.n.e. i panujący wtedy w Egipcie faraonowie.

 

Historia starożytnego Egiptu powinna być dobrze udokumentowana w źródłach pisanych. Egipcjanie znali pismo, pisali dużo, do tego lubili wykuwać teksty w kamieniu, przez co stały się bardzo trwałe. Mieli też zwyczaj wymazywania imion, zacierania wszelkich śladów istnienia władców, których ich następcy ni chcieli pamiętać z różnych względów. Kolejny zwyczaj utrudniający precyzyjne poznanie kolejności panowania egipskich królów to koregencja, którą praktykowano na potęgę. Podawane lata panowania faraona często mocno wchodzą w czas panowania jego poprzednika, bo tata i syn mogli rządzić krajem w duecie przez wiele lat. By jeszcze bardziej to skomplikować, muszę wspomnieć o całych dynastiach, które rządziły w tym samym czasie tyle, że różnymi częściami kraju nad Nilem.

 

Chronologia absolutna starożytnego Egiptu, gdy możemy wydarzenie umieścić na osi czasu, podać datę, opiera się na Kanonie Turyńskim, Kamieniu z Palermo, Tablicach z Abydos, Liście królów z Karnaku i Liście królów z Sakkra oraz Kronice Manethona czy raczej tym, co po niej zostało.

 

Kanon Turyński

 

Kanon Turyński to papirus długości 170 cm i szerokości 41 cm. Jest też nazywany Królewską Listą z Turynu. Gdy powiesz Papirus z Turynu, wspomnisz raczej o sporo dłuższym kawałku tego materiału pokrytego rysunkami o całkiem innej tematyce – to swego rodzaju zestawienie pozycji seksualnych, taka mini Kamasutra egipska.

Kanon powstał najprawdopodobniej za panowania Ramzesa II (XIII wiek p.n.e.). Zawiera imiona władców Egiptu, zaczynając od boskich, bo na początku Egiptem rządzili bogowie. Po nich wymienieni są ludzcy władcy Egiptu, jednak jak by nie patrzeć uznawani za potomków bogów. Obok imienia czasem podana jest długość panowania. Kanon wymienia także imiona władców Hyksoskich, zapisane są jednak bez kartusza – w końcu byli to obcy na tronie faraonów.

Papirus odnaleziono w 1820 roku w bardzo dobrym stanie, jednak po umieszczeniu go w muzeum uległ rozpadowi na około 300 kawałków. Nie wszystkie papirusowe puzzle udało się poskładać, część zaginęła.

 

Kamień z Palermo

 

Kamień z Palermo to część bazaltowej steli, która mogła pierwotnie mieć ponad 2 metry długości i 60 cm szerokości, a dzisiaj został z niej kawałek nieco ponad 40 cm długi i 25 cm szeroki. Zapisane są czy raczej były na niej, imiona faraonów do V dynastii (24 wiek p.n.e.) kiedy miała powstać oraz ważne wydarzenia tego okresu. W muzeach londyńskim i kairskim są inne kawałki tej steli, jednak jest ich mało i z niewiele informacji na niej utrwalonych dotrwało do naszych czasów.

 

Tablica z Abydos

 

Tablica z Abydos jest wykuta na ścianie świątyni, przedstawia Setiego I i Ramzesa później przez historyków nazwanego Wielkim, którzy składają ofiary swoim 76 królewskim przodkom wymienionym z imienia począwszy od Menesa. Ta lista powstała w XIII wieku p.n.e.

 

Lista Królewska z Sakkara

 

Kolejna lista powstała w czasie panowania Ramzesa II nazywanego też Wielkim. Jest wykuta na ścianie grobowca jednego z urzędników królewskich w Sakkara. Umieszczono na niej imiona 58 faraonów od I dynastii do czasu Ramzesa.

 

Lista Królewska z Karnaku

 

Lista Królewska z Karnaku powstała za panowania Totmesa III, faraona XVIII dynastii, panującego nad Nilem w XV wieku p.n.e. Zawiera imiona 61 faraonów zaczynając od Snofru z 27 wieku p.n.e. do Totmesa III.

 

Jak widzisz, listy niezupełnie pokrywają się z sobą, jeżeli chodzi o ilość i kolejność panowania faraonów. Czasem ktoś jest pominięty, ktoś nieczytelny. W sumie są dobrym źródłem będącym jak puzzle do poskładania przy akceptacji faktu, że niektórych będzie brakować, by mieć pełny obraz.

 

Kronika Manethona

 

Na koniec Kronika Manethona. Jest to spisana przez kapłana z Heliopolis w III wieku p.n.e. na polecenie Ptolemeusza I historia Egiptu. Zachowały się tylko cytaty z niej u innych starożytnych historyków. Sama przepadła. Do tego te cytaty nie są identyczne. Na przykład różnią się lata panowania władców o całe dekady. Mało wiarygodne źródło, a jednak nadal dla wielu fundament wiedzy o dynastiach egipskich. Manethon wprowadził podział, na dynastie jednak trzeba dodać, że we wcześniejszych listach władcy byli grupowani podobnie do dynastii, jakie zaproponował.

Mając do dyspozycji listy władców, zapisy z grobowców np. urzędników, korespondencję, zabytki, można z tych informacji całkiem nie źle odtworzyć historie Egiptu. W interesującym nas przedziale czasu od 1503 roku p.n.e. po 1423 rok p.n.e. Egiptem rządziła XVIII dynastia, a dokładnie 6 z 15 należących do niej władców. Zbudowali oni potężny kraj mający dalekie kontakty handlowe i wpływy polityczne. Zjednoczenie i odbudowę kraju, wypędzenie Hyksosów to owoc pierwszego władcy tej dynastii Ahmose.

 

 

Ahmose I – faraon, który nie znał Józefa

 

 

Zachęcam cię do przeczytania artykułu o nim. Znajomość tego kim był, jak narodziła się potęga tej dynastii, pozwala lepiej zrozumieć kolejnych jej władców.

Na tym zakończę to wprowadzenie. W 2 części czas na przedstawienie faraonów, których znał Mojżesz i wskazanie, dlaczego tak uważam.

W kolejnych częściach cyklu, poszukamy ziemi Goszen, miast Pitom i Pi-Ramzes oraz śladów pobytu Izraelitów w Egipcie.

 

Do napisania.

Beata